Sentimentalkeria

Esperimentu bat proposatzen dizuet: irakur dezagun letra hau elkarrekin:«Penaz erdiraturik, penaz erdiraturik oheratzen naiz/ eta pena handiagoarekin/ eta pena handiagoarekin esnatzen naiz/ Nire petxuan/nire petxuan gelditu da/ modu hau/ zu maitatzeko modu hau//.

Desesperatzen naiz/ nire baitan/ nire baitan zigorra/ ez zaitut maite/ diot ez zaitudala maite/ eta gauez/ eta gauez zurekin amets egiten dut[...] Noizbait hilko naizela pentsatzen badut/ desesperatzen naiz/ zu ez ikusteagatik [...] Baneki/baneki ni hilik/ negar eginen zenukeela/ negar eginen zenukeela nigatik/ zure malko/ zure malko batengatik/ pozik/ pozik utziko nintzateke hiltzen».

Zer iruditzen zaizue letra? Niri horrela, lehendabiziko aldiz irakurrita, esageratuegia, sentimentalegia, mengelegia, hiperbole eskas batean oinarritua, eta, badakigu, poema txarra eta herri musikan milaka aldiz kantatua izateagatik, topikoegia.

Kopla espainiar kanta bat dela esango banizue, ados egonen ginateke Rocio Jurado, Juanita Reina edo Miguel Molinarena ematen duela, bereziki lehenengoarena, espantuka kantuz ahotsa altxaturik, imintzio ikaragarriz. Pop kanta ingeles bat dela esango banizue ere konforme zeundekete, bat baino gehiago baitago antzeko hiperboleak erabiltzen dituena maitasunaren sigi-saga malkartsuak deskribatzeko; eta are gehiago, Erroma Klasikoko edo Antologia Palatinoko poemaren bat ere izan zitekeen, Katuloren V. poema haren antzekoa, mila musuen hura, esaterako. Baina nire sentsibilitate modernorako, edo nire garai bateko ni-arendako, hobe esanda, sentikorregia da, sentimentalkeriak joa dago, eta espantu gehiegi dario.

Ildo horretan, literaturan sentimenduekin aritzeari dagokionez, nire buruari galdetu beharra diot ea noraino hezi ote nauen modernotasun muturrekoegiak, «ideia eta sentimendurik ez, gauzak baizik» lelo Carlos Williandarrak, esaterako, eta Espainiako kulturaren eraginpean bizitzeak.

Eta hala ere, eta beharbada sentimentaltasunari begiratzeko ikuspuntu modernoegitik aldendu naizelakoz, eta seguru, letra hori ageri zaidan formatua egokia zaidalako, hunkitu egiten nau kantak.

Letra, Amalia Rodriguesen Lágrima fadoarena da, eta entzuten dudanean ez deritzot batere kitsch-a. Kitsch-arekiko arbuioak, Umberto Eco eta Atxagaren hasierako hitzaldiak bide, izugarrizko garrantzia izan zuen 90eko hamarkadako euskarazko literaturan, kitsch-a horixe baitzen, irakurle-entzulea lepotik heldu eta sentitu behar zuena sentitzera behartu, horretarako elementu batzuk gehiegi azpimarratuz.

Para dezagun hegoaldekoondako adibidea, irudikatu fado hori Rocio Juradoren ahotsean; iparraldekoondako, ez nago aukeraketaz horren seguru, baina tira, Dalilarenean.

Zergatik ez zait iruditzen fado hori okaraino sentimentala? Bat, formagatik, musikak eta ahotsak, hizkuntzak berak, halako urruntasun bat ezartzen dutelako; formak esanen genuke, letraren gehiegikeria apaltzeko mekanismoa erabiltzen duelako, Joxean Agirreren Elgeta nobela zoragarriak erabiltzen duen mekanismo bera, hain zuzen. Biga, nerau aldatu egin naizelako. Oraintsu arte, beharbada Kirmen Uribera arte, sentimendu gehiegizkoa gaizki ikusita zegoen euskal narratiban, modernismo angloaren arautegiari jarraiki; sentimenduz literatura txarra egiten da, eta kitsch-a literatura txarra da predikatuak nahastu ditugula iruditzen zait. Eta, gaur egun, ez nago batere ados ez lehenengo esaldiarekin, ez eta bigarrenarekin ere, nahiz eta azken horrekin ez horren seguru egon. Gaur egun sentimenduei ihes egin dien hainbat literatura kitsch moduan irakur daitezke, ihes horren ahalegin gehiegizkoagatik. Are gehiago, ez du zentzu gehiegirik modernitatearen eraikuntzarako, eta ondorioz kanonerako, hainbeste garrantzi izan duen kontzeptu horrek, zeinak, bestalde, burgesiaren diskrezioaren balioa izan baitezakeen hondoan. Eta, ondorioz, gizonon ikuspuntua izan: sentimenduak emakumezkoen kontuak dira, gauza ez-serioa literaturarako.

Virginia Woolfen nobela gehienak sentimenduez eginak dira, psikologiaraino garraiaturiko sentimenduez, hori bai. Zer da Madame Bovary, Emmaren sentimenduak ez badira, sentimendu hitz bihurtuak.

Nik lehen uste nuen moderno izan beharra zegoela; benetako nobela modernoak, idatzi eta irakurri behar ziren horiek, sentimenduak erbesteraturik zituztenak zirela, baina ohartu naiz, epika zorionez desagerturik duen nobelistika batek sentimenduak dituela lehen gaia, ez badu estilo ariketa huts bihurtu nahi, oraindik modernitatea indarrean dagoela uste duten euskal nobelista batzuei gertatzen zaien moduan. Sentimenduak liburuetatik erbesteratzea keinua da, beldurra erakusten duen keinua, eta zentzu horretan, kitsch-a, formula hutsa, kitsch-aren kontzeptua ez den munduan.